Haus im Park
Ontwerpbespreking woningbouwontwerp voor begeleid wonen door Modersohn Freiesleben, gepubliceerd in De Architect #4 2024
In Berlijn Pankow realiseerde het architectenbureau van Johannes Modersohn en Antje Freiesleben (MoFrei) dit jaar een gebouw voor begeleid wonen dat opvalt door zijn bijzondere lichtgewicht tektoniek en de doordachte doorwerking van het woonprogramma voor mindervalide bewoners. Het resultaat is onlosmakelijk verbonden aan de unieke samenwerking van de vrouwen die het gebouw ontwikkelden en ontwierpen.
Waar het Duitse woord voor opdrachtgever Bauherr is, liet de Sozialdienst katholischer Frauen Berlin zich vertegenwoordigen door twee vrouwen, die zich nadrukkelijk presenteerden als Baufrauen. Anders dan in Duitsland gebruikelijk is, kreeg MoFrei de opdracht zonder een voorafgaande prijsvraag of architectenselectie. Dat luidde een samenwerking in waar het minder om competitie, autoriteit of mandaat draaide dan om het bereiken van gezamenlijke doelen door wederzijds begrip, zelfdiscipline en verantwoordelijk professioneel gedrag. Met twee vrouwelijke projectarchitecten was Antje Freiesleben namens MoFrei verantwoordelijk voor het architectonisch ontwerp, maar ook voor de volledige opdrachtverstrekking aan de diverse adviseurs, bouwkundige en installatietechnische onderaannemers. Dat de zogenaamde Bauleitung bij de ontwerper van het gebouw wordt ondergebracht is in Duitsland geen uitgemaakte zaak. Het betekende echter dat MoFrei een groot deel van de taken die in Nederland door de bouwkundige hoofdaannemer uitvoerde, namelijk het contracteren, aansturen en controleren van de onderaannemers. Het bureau had daardoor een ongebruikelijk groot mandaat. Vanzelfsprekend komt die zeggenschap niet zonder kennis, kunde en verantwoordelijkheidsbesef.
Freiesleben toonde zich zeer bewust van haar rol in de beheersing van de kosten en kwaliteiten, al zou je dat niet zeggen als je de organisatie van het gebouw beschouwt. De woningen zijn opgezet als een vrijgevormde villa die in een ruime tuin staat. Op de begane grond liggen gemeenschappelijke ruimten en ruimte voor dagbesteding. Op de drie verdiepingen liggen de woningen. Duo’s van bewoners bewonen een woning en delen een woonkamer met keuken. Iedere bewoner heeft een eigen slaapkamer met een badkamer. De badkamers liggen aan de gevel en hebben een groot raam. Anders dan de hotelachtige opzet met badkamers aan de gang liggen de woningen in de breedte aan de gevel en profiteren van ongewoon veel daglicht. De badkamer is een volwaardig onderdeel van het woondomein.
Gekozen is voor een bouwmethodiek met geprefabriceerde massiefhoutpanelen. Alleen de lift- en trappenhuiskernen en de begane grond zijn in steenachtige materialen uitgevoerd. De gevels van de begane grond zijn afgewerkt met buitengevelisolatie en groen pleisterwerk. Het hoofdmateriaal van de gevels en de overstekende dakranden is rood geschilderd hout. De efficiëntie van houtbouw is mede afhankelijk van lichtgewicht gevelafwerkingen. Freiesleben bracht twee tektonische observaties in stelling. Allereerst ontnemen plaatmaterialen de gevel de suggestie van zwaarte en soliditeit, waardoor houten gebouwen de neiging vertonen ‘dozig’ en abstract over te komen. Vervolgens zijn die lichte gevelconstructies ongeschikt voor de beperking van brandoverslag. Om die reden zijn aan de houten gevels licht achterover gekantelde golfplaten toegevoegd, die tegelijkertijd dienen als borstwering en als brandoverslagbeperking. Als roesjes in een jurk versterken de borstweringen de vrije vorm van de villa en dragen zij bij aan de sensatie van plasticiteit en soliditeit. Vooral door hun kleurigheid zijn de materialen assertieve onderdelen van de architectonische compositie.
De kwaliteiten zijn evident. En natuurlijk kostten deze keuzen geld. De realisatie was dus hoog spel, dat mede dankzij de zelfdiscipline van MoFrei doeltreffend gespeeld kon worden. Alle gebruikte materialen en kleuren komen uit de catalogus. De golfplaten zijn in standaardlengten en -breedten verwerkt, waardoor afval en zaagverlies zijn geminimaliseerd.
Die houding van de opdrachtnemer komt terug in het interieur. De eisen die bewoners met beperkingen aan hun woonomgeving stellen zijn onnadrukkelijk beantwoord. In de wetenschap dat het met het grotere geheel van de architectuur wel goed zat, zochten de architectes als het zo uit kwam naar besparingen. Zo is in de trappenhuizen gewerkt met standaard in twee tinten grijs. Bij de uitgang van de lift liggen op elke verdieping precies even veel tegels donkere vloertegels als het vloerniveau, een onnadrukkelijke geste voor visueel of intellectueel beperkte gebruikers van het gebouw. De eerste en de laatste traptreden contrasteren door hun donkere tint met de lichte hoofdtoon, net als de tegels die hoeken, doorgangen, entreematten en dergelijke markeren. Het zijn oplossingen die een tegelwerker geen geld kosten, maar die wel nauwkeurige voorbereidingen en improvisatievermogen van de architectes cum Bauleiters vooronderstellen. ‘Het is koken met wat je hebt’, in de woorden van Freiesleben. Er zijn architecten die grotere woorden gebruiken voor hun geesteskinderen.
Desondanks is de roesjestektoniek een belangrijke innovatie in de lichtgewicht architectuur die het duurzaam bouwen verlangt. In dat opzicht zijn de wortels van MoFrei in de kritische reconstructie na de Berlijnse eenwording onder leiding van de Senatsbaudirektor Hans Stimmann en het patronage van de architect Hans Kollhoff onmiskenbaar. Het was een urbaan programma waarin de historische stenen stad centraal stond. Het resulteerde in indrukwekkende beton- en natuursteengebouwen. Zoals elk activistisme, droeg de kritische reconstructie een zekere verbetenheid in zich: het was in de jaren niet alleen mogelijk om je als architect met grootheden als Karl Friedrich Schinkel te meten, om de kritische reconstructie van de grond te krijgen was die cultuurstrijd ook noodzakelijk.[i] Als jongere representant van die beweging laat MoFrei die verbetenheid in 2024 ver achter zich. De bekledingstektoniek van het parkhuis in Pankow is tegelijkertijd loepzuiver en lichtvoetig.
Het ontwerp berust op overzicht, geduld, professionaliteit, humor en op heel veel ervaring. Door de oriëntatie op de functionele, architectonische, technische en financiële context spreekt het grotendeels voor zichzelf. Die vaststellingen doen echter geen recht doen aan de wordingsgeschiedenis van het parkhuis. Pas na enig aandringen bekent Antje Freiesleben dat zij 30 jaar lang op de wederkerige aanpak van de Baufrauen gewacht heeft. In de op autoriteit gestoelde mannenwereld van de woningbouw voelde zij zich maar al te vaak in een hoek gedreven.
De soft skills van de Baufrauen en hun opdrachtneemsters waren doorslaggevend in de totstandkoming van een tektonisch experiment in de stringente woningbouw. De wordingsgeschiedenis van dit meesterwerk in Pankow is een leerstuk voor opdrachtgevers en opdrachtnemers in de woningbouw, zeker in de vastgelopen Nederlandse versie daarvan.
[i] Zie ook: Hans van der Heijden, Realistic construction, proposals for Berlin / Realistische Konstruktion, Vorschläge für Berlin, in: Johannes Modersohn, Antje Freiesleben (red.), Wirklichkeit / Reality: Park Books, Zürich 2020